Ντιούι, Τζον

(John Dewey, Μπάρλινγκτον, Βερμόντ 1859 – Νέα Υόρκη 1952). Αμερικανός φιλόσοφος. Δίδαξε φιλοσοφία στα πανεπιστήμια της Μινεσότα (1888 – 1889), του Μίσιγκαν (1889-94), του Σικάγου (1894 – 1904) –όπου υπήρξε διευθυντής του School of Education– και, τέλος, στο Πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης έως το 1929. Συνεργάστηκε, ήδη από την ίδρυσή της, στην International Encyclopedia of Unified Science, μαζί με τους Κάρναπ, Τάρσκι, Ράσελ, Γουάιτχεντ κ.ά. τα σπουδαιότερα έργα του είναι: Μελέτες για τη θεωρία της λογικής (1903), Δοκίμια πειραματικής λογικής (1916), Φιλοσοφική ανοικοδόμηση (1920), Εμπειρία και φύση (1924), Η αναζήτηση της βεβαιότητας 1929), Η τέχνη ως εμπειρία (1934), Λογική, η θεωρία της Έρευνας (1938), Ελευθερία και Μόρφωση (1939), Ανθρώπινα προβλήματα (1946). Η φιλοσοφία του Ν. έχει την αφετηρία της στην εμπειρία, όπως και ο αγγλικός εμπειρισμός και ο πραγματισμός του Γουίλιαμ Τζέιμς και η πιθανολογία του Τσαρλς Σάντερς Περς, από τον οποίο ο Ν. έχει επηρεαστεί βαθύτατα κατά την περίοδο της διαμόρφωσης της σκέψης του. Παρά τον αρχικό όμως αυτό εμπειρικό πυρήνα, τον κοινό σε τόσες άλλες αγγλοσαξονικές θεωρίες, η εμπειρία, για την οποία κάνει λόγο ο Ν., είναι κάτι εντελώς νέο και πρωτότυπο, ακόμα και σε ό,τι αφορά την επίδραση που δέχτηκε από θεωρίες, όπως του βιολογικού εξελικτισμού και της θεωρίας της συμπεριφοράς, ξένες στην παράδοση του κλασικού εμπειρισμού. Για τον Ν. η εμπειρία δεν είναι ένα μωσαϊκό επί μέρους αντιλήψεων, από τις οποίες ο νους θα πρέπει να εξαγάγει διά συνειρμού τις γενικές ιδέες, αλλά είναι μια σχέση βιωματική και δραματική, που αναπτύσσεται μεταξύ του ανθρώπου και του φυσικού εξωτερικού περιβάλλοντος. Ο Ν. δηλαδή αντιλαμβάνεται την εμπειρία όχι ως μια συνέχεια απομονωμένων και ανεξάρτητων μονάδων ερεθισμού-αντίδρασης, αλλά ως μια ολική συμπεριφορά του ανθρώπινου οργανισμού σε σχέση με το περιβάλλον, δηλαδή ως τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος αντιδρά στις ανησυχίες και στις στερήσεις που αλλοιώνουν ή εκθέτουν την ισορροπία του με τον φυσικό κόσμο. Αυτή η αλληλεπίδραση με το περιβάλλον, που είναι κοινή σε όλα τα έμβια όντα, συντελείται στην περίπτωση του ανθρώπου με τη συνδρομή της νόησης. Όπως στον βιολογικό τομέα κάθε αίσθηση είναι μια αντίδραση στον κόσμο, έτσι και στον άνθρωπινο τομέα κάθε γνώση γεννιέται για την επίλυση των εξωτερικών δυσκολιών. Η σκέψη δεν είναι η δραστηριότητα μιας καθαρής νόησης, της οποίας το καθήκον σύγκειται στην ενόραση, αλλά είναι μια δραστηριότητα του συγκεκριμένου ανθρώπινου οργανισμού που εξελίσσεται κατά την αλληλεπίδρασή του με το περιβάλλον και είναι ακόμα όργανο του ελέγχου και της μεταβολής αυτού του ίδιου περιβάλλοντος. Στο απλό βιολογικό επίπεδο, το ζώο ανταποκρίνεται στις διαταραχές ισορροπίας και στα προβλήματα που αναφύονται από τη σχέση του με τη φύση, θέτοντας σε ενέργεια τις συμπεριφορές που του επιτάσσει το ένστικτό του. Στο ανθρώπινο επίπεδο όμως, ανάμεσα στο πρόβλημα της αντικειμενικής κατάστασης και της άμεσα υπαγορευμένης από το ένστικτο ανταπόκρισης, μεσολαβεί η στιγμή της σκέψης και του διαλογισμού, με τον οποίο, πριν περάσει στην τελευταία πράξη, ο άνθρωπος προϊδεάζεται και προβλέπει τις ποικίλες και πιθανές λύσεις, διαλέγοντας τελικά αυτήν που θεωρεί ως πιο ικανοποιητική. Η γνώση είναι, λοιπόν, ένα όργανο το οποίο χειρίζεται ο άνθρωπος υπό την πίεση των δυσκολιών που αναφύονται από τη σχέση του με τον κόσμο και από την οποία αυτός προτίθεται να κερδίσει την αποκατάσταση, σε υψηλότερο επίπεδο, της ισορροπίας του με το περιβάλλον. Εξαιτίας αυτής της θεωρίας του για τη γνώση, η φιλοσοφία του Ν. ονομάζεται συχνά πραγματισμός και ινστρουμενταλισμός. Αυτό όμως το οποίο εμποδίζει να συγχέουμε τη θεωρία του Ν. με τη θεωρία του Ουίλιαμ Τζαίημς, του Φερντινάν Κάνινγκ-Σκοτ Σίλερ και των άλλων προγενέστερων του πραγματιστών, είναι η στάση του απέναντι στην επιστήμη. Έτσι, ενώ στους πρώτους πραγματιστές, όπως ο Τζέιμς, ο ινστρουμενταλισμός γεννιέται από την πεποίθηση ότι η αλήθεια είναι απροσπέλαστη και ότι γι’αυτό δεν απομένει παρά να θεωρούμε αληθινό ό,τι είναι χρήσιμο, στην περίπτωση του Ν., αντίθετα, όργανο χρήσιμο για την ένταξη του ανθρώπου στον κόσμο είναι μόνο η αληθινή γνώση, δηλαδή η επιστημονική γνώση. Εφόσον η ανθρώπινη εμπειρία είναι συνειδητή, διότι καθοδηγείται από τον νου, αυτή έχει κατά τον Ν. τη δομή ενός επιστημονικού πειράματος. Από την παρατήρηση μιας προβληματικής κατάστασης, ο νους εισάγει μια δυνατότητα λύσης, η οποία ονομάζεται ιδέα και η οποία σύγκειται σε μια πρόβλεψη αυτού που είναι δυνατόν να συμβεί. Ο συλλογισμός αναπτύσσει τις υπάρχουσες σημασίες σε αυτήν την ιδέα με τρόπο ώστε να εξαγάγει μια υπόθεση αναφορικά με τη λύση του προβλήματος. Ο πειραματισμός (η υιοθέτηση δηλαδή της συμπεριφοράς στην πράξη, όπως μας την υποβάλλει η υπόθεση) ελέγχει, τέλος, την αλήθεια ή όχι αυτής της υπόθεσης. Αυτός ο πειραματικός χαρακτήρας είναι κοινός κατά τον Ν. τόσο στην καθαυτό λεγόμενη επιστήμη όσο και στην καθημερινή εμπειρία του κοινού νου. Το γεγονός ότι ο κοινός νους δρα κατά τρόπο λιγότερο αυστηρό και με διατυπώσεις πολύ λιγότερο σύνθετες από αυτές που χρησιμοποιεί η επιστήμη, δεν σημαίνει ότι και στην καθημερινή ζωή οι άνθρωποι δεν ενεργούν πειραματικά, δηλαδή διορθώνοντας και τροποποιώντας συνεχώς τις ιδέες τους σύμφωνα με τα διδάγματα της εμπειρίας. Το καθήκον της φιλοσοφίας της τέχνης είναι, κατά τον Ν., η ανεύρεση μιας συνέχειας μεταξύ αυτών των κρυσταλλοποιημένων και εκλεπτυσμένων μορφών της εμπειρίας, που είναι το έργο τέχνης, και των γεγονότων όλων των ημερών. Το μεγαλύτερο εμπόδιο για την πλήρη αποσαφήνιση της επιστημονικότητας του κοινού νου προέρχεται από το βάρος που ασκεί επάνω της η έννοια της υπεροχής και του δογματισμού των παραδοσιακών φιλοσοφιών, οι οποίες κάνουν απόλυτες ορισμένες αξίες, υποτιμώντας τον κόσμο της καθημερινής εμπειρίας. Γι’ αυτές τις φιλοσοφίες δεν είναι οι ιδέες που πρέπει να επικυρωθούν εντός και διά της εμπειρίας, αλλά είναι η εμπειρία, αντίθετα, που οφείλει να σχηματιστεί πάνω σε αυτές. Η αντίληψη ότι η γνώση είναι καθαρή ενόραση και η υποτίμηση του κόσμου της δράσης και της εργασίας - τα δύο αυτά χαρακτηριστικά των παραδοσιακών φιλοσοφιών, έχουν τις ρίζες τους, κατά τον Ν., σε ορισμένες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Όπως πρώτη αρχή του ελληνικού δυαδισμού, που έχει θέσει το αιώνιο και ακίνητο Oν αντιμέτωπο με τον μεταβλητό και φθαρτό χαρακτήρα του γήινου κόσμου, είναι, κατά τον Ν., μια στάση αριστοκρατική πολιτικής σταθερότητας και αποχής από κάθε υλική δράση των κατώτερων τάξεων, έτσι, κάτι παρόμοιο επαναλαμβάνεται, κατά τη γνώμη του, και με τον χριστιανικόμεσαιωνικό δυαδισμό ψυχής και σώματος, όπως και με τον σύγχρονο δυαδισμό υποκειμένου-αντικειμένου. Η καθαρά ενορατική φιλοσοφία είναι μια γνώση εσωτερική και εκφράζει μια παιδεία αριστοκρατική, που τη συμμερίζονται μόνο λίγοι. Η επιστήμη, αντίθετα, που υποβάλλει σε εξακρίβωση και έλεγχο κάθε απόφαση και κάθε ιδέα είναι μια γνώση πραγματικά δημοκρατική, που διαχέει και πολλαπλασιάζει (σε όλα τα επίπεδα) την ανταλλαγή των απόψεων και τον αμοιβαίο έλεγχο μεταξύ των ανθρώπων. Ερμηνευτής των υψηλότερων δημοκρατικών αμερικανικών παραδόσεων, και ιδιαίτερα του πνεύματος του New Deal του Ρούσβελτ, ο φιλοσοφικός στοχασμός του Ν. είναι ποτισμένος από την ιδέα ότι δημοκρατία και επιστήμη είναι δυο συμπληρωματικές όψεις μιας και της αυτής πραγματικότητας. Όπως η δημοκρατική πίστη έχει τη ρίζα της στην ιδέα περί δυνατής τελειοποίησης του ανθρώπου, στην πεποίθηση δηλαδή ότι ο άνθρωπος μπορεί να βελτιωθεί και να διορθωθεί με την εμπειρία, έτσι και η επιστήμη προϋποθέτει, με τη σειρά της, μια κοινωνία δημοκρατική και ελεύθερη, στην οποία η ανταλλαγή και η κυκλοφορία των ιδεών δεν εμποδίζονται ούτε από προκαταλήψεις κάστας ή κοινωνικά προνόμια ούτε από απολυταρχισμούς κανενός είδους. Σημείο συνάντησης της δημοκρατικής ηθικής και του κριτικού πνεύματος της επιστήμης είναι, και πρέπει να είναι, κατά τον Ν., το σχολείο. Σε αυτό, το άτομο δεν πρέπει να δέχεται παθητικά γνώσεις ήδη προκατασκευασμένες, αλλά πρέπει να διαπαιδαγωγηθεί στο κριτικό πνεύμα της επιστήμης και στην ελεύθερη εκδήλωση όλων του των ικανοτήτων. Η φιλοσοφία είναι, κατά τον Ν., η γενική θεωρία της αγωγής. Αλλά είναι τέτοια ακριβώς, επειδή είναι συγχρόνως ηθική της δημοκρατικής ελευθερίας και θεωρία της επιστημονικής έρευνας. Οι αρχές της αγωγής δεν μπορεί να είναι διαφορετικές από τις ίδιες εκείνες αρχές της ζωής, δηλαδή νους και εμπειρία, ενωμένες στην αδιάσπαστη συνέχεια της ανθρώπινης έρευνας. Περισσότερο και από το έργο του ως παιδαγωγού, η μεγάλη επίδραση που άσκησε ο Ν. στον τομέα της αγωγής προέρχεται κυρίως από την ιδέα του, την πολύ εντατικά προπαγανδισμένη, ότι ανήκει στον κόσμο της εκπαίδευσης και του σχολείου η πραγμάτωση εκείνων των ιδεωδών του δημοκρατικού και επιστημονικού ανθρωπισμού στον οποίο ο ίδιος ο Ν. ενέταξε την κοινωνική του φιλοσοφία. Αυτή η φιλοσοφία, που βασίζεται στην ηθική της ολοκλήρωσης της προσωπικότητας κάθε ατόμου και την οποία ο Ν. ονόμασε γι’ αυτό «νέο ιντιβιντουαλισμό», είναι παρ’ όλα αυτά βαθιά εμποτισμένη από τις αξίες της συλλογικής δράσης και της εμπειρίας του δημόσιου βίου ως οργάνων απαραίτητων για την πραγμάτωση της πραγματικής ελευθερίας του ανθρώπου. Ο «νέος ιντιβιντουαλισμός» του Αμερικανού φιλόσοφου Τζων Ντιούι βασίζεται στην ηθική της ολοκλήρωσης της προσωπικότητας κάθε ατόμου.